Umsprung der Schrift
door Franz Mon, vertaling Henk van Faassen

De kubisten wisten niet dat ze met hun collages van letters en gescheurde teksten een ononderbroken ontwikkeling in gang gezet hebben .
Ze gebruiken collages op de zelfde manier als elk ander materiaal, als het maar een nieuwe spanning toevoegde.
De letters die in het beeld terecht kwamen hadden de herinnering aan hun oorsprong verloren.
Het waren abstracte vormen als combinaties van cirkel, lijn en diagonaal.
De geluidsbetekenis ervan kwam in het beeld terecht.
De letters raakten weer de optische grond waaruit ze ontsproten waren.
Het waren in ieder geval nog wel leesbare vormelementen.
De collage zelf wordt, op dezelfde manier als een tekst geldt, gelezen, punt voor punt.

De Jugendstil heeft de betrokkenheid van de schrifttekens op de taal weggerukt door ze puur als ornament te gebruiken.
Vormen en contravormen worden verweven om een zuivere vlakverdeling te bereiken.

De eerste ervaringen met vorm en contravorm worden in de schilderkunst opgepakt door bouwwerken van op letters gelijkende karakters te laten ontstaan.
De tekst keert in het beeld terug en wordt zelf beeld zoals bij Paul Klee.
Beeld en teken worden uitwisselbaar.
Wat eerst een teken met een betekenis is wordt plotseling een fascinerende vorm. Wat eerst een alledaagsheid is, een muur waarop affiches zijn geplakt, wordt nu bijzonder en toont een taal die tot dan toe niet gekend is.

Kurt Schwitters plakt resten van alledaagse teksten als collages bijeen.
Deze volkomen nieuwe zienswijze verdrijft de gebruikelijke betekenis van het geschrevene.
De kranten, bureaucratie en reclame heersen.
Een wet krijgt pas rechtskracht als die afgedrukt is.
Onze maatschappij berust op de afspraak dat een recht pas geldt als hij op schrift gesteld is.
We hebben nog nooit zoveel geschreven zaken bezeten en we hebben nog nooit zo weinig aan het schrift zelf gehad als vandaag de dag.
Daaraan veranderen de heldhaftige inspanningen van de typografen niets.
Ieder vreet zijn dagelijkse portie geschreven en gedrukte taal.

Uit zijn verband gerukt
Dat het beeld in samenhang met het lezen weer ontwricht is wijst erop dat de economie van het schrift afgebrokkeld is.
Denk maar aan de glossy's waar het beeld niet uitsluitend als illustratie van de tekst, maar ook als zelfstandige betekenis voorkomt.
Dat geldt niet alleen voor de striptekeningen die een eigen verhaal vertellen.
Het beeld van de verkeerstekens geeft de mededeling sneller en betrouwbaarder dan een geschreven bericht.
Aan de andere kant worden doelmatige alfabetten ontworpen waarbij binnen de lettervormen ook beeldelementen en andere abstracte tekens en symbolen gecombineerd worden.
Die emotionele inwerking ervan heeft de commercie nodig om consumenten, kiezers, gelovigen en ongelovigen te bereiken.

Er is sprake van een algemeen begrip en daarbij zijn geen analfabeten mogelijk omdat het steunt op beeldschema's die de onderliggende lagen van behoeften, wensen en regelingen aanspreekt.
Zo'n beeldschrift heeft zijn beperkingen. Het is concreet en ziet af van ingewikkelde abstracties.
Er blijft behoefte aan een schrift dat iedere talige uiting kan vasthouden. Daarnaast aan een schrift voor het niet-formuleerbare, de bezwering, de belichaming van het afwezige, het emotionele.
In de Kabbala heeft het letterschrift als een bovenrationeel, een goddelijk gesticht medium, erkenning gevonden.

Er is nog een andere lijn te bedenken
De algemene ontwikkeling van de lettervormen berust op de gebruikswaarde, om een menselijke realiteit vast te houden. Die wordt bereikt door het gebruik van uitroeptekens.
Het is een denkbeeldig moment waarop een gebaar een tekst kracht bij zet.
In de Hiëroglyfen is nauwelijks een handschrift te herkennen.
Maar een individu heeft behoefte aan een subjectieve toets in een objectief tekstverkeer.
De lettertekens zijn voor bruikbare doelen vereenvoudigd en onpersoonlijker geworden.
Het schrift schildert niet meer maar klinkt onder de taal.
De hand functioneert met het oor en niet meer met het oog.

Egyptische of de Hettitische hiëroglyfen zijn meesterwerken van vereenvoudiging en beeldmatige abstractie. Maar pas op het moment dat het schrift slechts klanken, teken na teken, hoeft aan te geven en bevrijd is van de last van de rechtstreekse betekenis van dingen, kan het de esthetische kant van de lettervormen zuiver uitwerken.
De lezer neemt de letters niet meer als zelfstandige verschijning waar.
De lettervormen beginnen zich, in algemeen afgesproken overzichtelijkheid vastgelegd, ook volgens een eigen syntaxis te bewegen.

De lettervormen worden daarbij ten eerste naar de stijl die het doel van het schrift het beste dient, uitgebeeld.
Alle veranderingen en formele verschuivingen van de conventionele vormen komen echter met de verschijning van het handschrift.
Voor het dagelijks gebruik is het handschrift tot cursieve vormen verkort, de grote vorm slijt, de ligaturen (combinatie van twee letters) vermeerderen zich.

Vereenvoudiging van taalopbouw zet zich in alle veelgebruikte talen door.
De vaardigheid van het schrijven neemt toe en vergroot zich tegelijkertijd met de differentiering in de ontwikkelingen van de beschaving.
Het kenmerk van het handschrift is de vloeiende lijn en niet de zware geïsoleerde letter.

Sinds de oudheid is stap voor stap te volgen hoe de schema's in de lettertekens ingevuld, overspeeld, veranderd en ten slotte, vanaf het begin gezien, 'onleesbaar' worden.
Het gebeurt in het algemeen onafhankelijk van de inhoud van de teksten, in een puur formeel spel van de kalligrafen.
De aandacht wordt niet alleen op het formele bestand van de schrift gericht, de spanning en intensiteit van de vormen zelf worden levendig gehouden door ze te veranderen.
Het is echter zo dat de identiteit van de schema's alleen daardoor waardevol is omdat ze voortdurend opgepakt en teruggevonden wordt, als het ware door iedere schrijver en elke lezer opnieuw ontdekt wordt.

Een merkbare ingreep: de uitvinding van de boekdrukkust
Er wordt voor het snijden van de letters weliswaar teruggegrepen naar de overgeleverde handschriftvormen en laat in de eerste tientallen jaren van de 15e eeuw een beeld zien dat nauwelijks van de beste handschriften te onderscheiden is.
Het is opmerkelijk dat de vandaag gebruikte letters indertijd gesneden zijn en dat er sindsdien, afgezien van de schreefloze- en fantasieletters, niet wezenlijk iets is toegevoegd.

De geschiedenis van de boekdrukkunst
In de 18e en 19e eeuw is zichtbaar hoe snel de vormen zonder hun voortdurende ontkenning, degenereren.
Omdat de letterschema's niet meer bestreden worden, voltrekken zich de verschuivingen in de details van de letters, de stokken en poten, de rondingen en zo meer.
Daarbij gaat het om wereldwijd verbreide gebruiksschriften die destijds met hun kalligrafische aspecten veelvoudige functies te vervullen hebben.
Alleen in het initiaal heeft het spel met de vorm een volledige vrijheid.
Het initiaal schaadt het doel van het schrijfwerk niet omdat het vervaardigd wordt door speciale handwerkslieden, de rubricator of illuminator.

De moderne letterontwerpers doen moeite om de oude typen zoals Garamonds, Bodoni's Baskervilles en anderen in deze tijd te plaatsen.
Een onmiddellijk gevolg is een verval van een schriftcultuur in de 18e en 19e eeuw die pas door een bewuste reactie van Morris en in onze eeuw door een bezinning op een klassieke voorbeelden tegengehouden wordt.

Het technische aspect van het drukken
Het voert naar een geometrische constructie van de letters.
Er wordt gezocht naar een letterschrift dat aan de eisen ervan voldoet.
De schriften blijven vrije en tegelijk gedisciplineerde ontwerpen van individuele meesters.
Pas de Futura is een volledig doorgeconstrueerd lettertype, opgebouwd uit de meest eenvoudige elementen als lijn en cirkel.

Het handschrift verdwijnt niet meteen uit de markt
Liefhebbers geven opdrachten voor kostbare manuscripten. Ook notariële en gerechtelijke stukken, oorkonden en diplomatieke documenten verschijnen in handschrift.
Er verschijnen leerboeken waarin de handschriftletter een stille oppositie met de zetkast aangaat.
De boekdrukletter moet langzaamaan de veelvoud van vormen verlaten.

Er ontstaat een doolhof van lettergrafiek waarbij de leesbaarheid een ondergeschikt doel is.
In de Neurenbergse Kronieken uit de 16e eeuw zijn alle mogelijke letters te herkennen die los te maken zijn uit de samenhang van de teksten.

De verhouding tussen taal en schrift verslapt
De taal wordt door de nieuwe wiskundig- natuurwetenschappelijke inzichten een groot realiteitsbereik ontnomen. Ze wordt een taalsysteem.
De oeroude mystiek van taal en letters die in het alfabet en de klanken van de taal elementen van de werkelijkheid en het raadsel van het bestaan vermoedde.

Het recht van de ervaring
De zekerheid van de werkelijkheid wordt in de bovenzinnige abstractie opgeslagen.
De zintuiglijke ervaring verliest zijn normen.
Er ontstaat een taal van mogelijkheden, van actuele momenten, die zolang geldt als ze werkzaam is.
Tussen de pennenstreek en het blad ontstaat de spanning die af te lezen is.
De inhoud van dit 'schrift van de mogelijkheden' is de ontkenning van alle voorafgaande inhouden, de verwachting van ten minste schrijfvaardigheid in het enorme veld van wat inmiddels schrift geworden is.

meer over Teken en Betekenis