Umsprung
der Schrift
door Franz Mon, vertaling
Henk van Faassen
De
kubisten wisten niet dat ze met hun collages
van letters en gescheurde teksten een ononderbroken
ontwikkeling in gang gezet hebben .
Ze gebruiken collages op de zelfde manier als elk
ander materiaal, als het maar een nieuwe spanning
toevoegde.
De
letters die in het beeld terecht kwamen hadden de
herinnering aan hun oorsprong verloren.
Het
waren abstracte vormen als combinaties van cirkel,
lijn en diagonaal.
De geluidsbetekenis ervan kwam in het beeld terecht.
De letters raakten weer de optische grond waaruit
ze ontsproten waren.
Het waren in ieder geval nog wel leesbare vormelementen.
De collage zelf wordt, op dezelfde manier als een
tekst geldt, gelezen, punt voor punt.
De
Jugendstil heeft de betrokkenheid van de
schrifttekens op de taal weggerukt door ze puur als
ornament te gebruiken.
Vormen en contravormen worden verweven om een zuivere
vlakverdeling te bereiken.
De
eerste ervaringen met vorm en contravorm
worden in de schilderkunst opgepakt door bouwwerken
van op letters gelijkende karakters te laten ontstaan.
De tekst keert in het beeld terug en wordt zelf beeld
zoals bij Paul
Klee.
Beeld en teken worden uitwisselbaar.
Wat eerst een teken met een betekenis is wordt plotseling
een fascinerende vorm. Wat eerst een alledaagsheid
is, een muur waarop affiches zijn geplakt, wordt nu
bijzonder en toont een taal die tot dan toe niet gekend
is.
Kurt
Schwitters plakt resten van
alledaagse teksten als collages bijeen.
Deze volkomen nieuwe zienswijze verdrijft de gebruikelijke
betekenis van het geschrevene.
De kranten, bureaucratie en reclame heersen.
Een wet krijgt pas rechtskracht als die afgedrukt
is.
Onze maatschappij berust op de afspraak dat een recht
pas geldt als hij op schrift gesteld is.
We hebben nog nooit zoveel geschreven zaken bezeten
en we hebben nog nooit zo weinig aan het schrift zelf
gehad als vandaag de dag.
Daaraan veranderen de heldhaftige inspanningen van
de typografen niets.
Ieder vreet zijn dagelijkse portie geschreven en gedrukte
taal.
Uit
zijn verband gerukt
Dat het beeld in samenhang met het lezen weer ontwricht
is wijst erop dat de economie van het schrift afgebrokkeld
is.
Denk maar aan de glossy's waar het beeld niet uitsluitend
als illustratie van de tekst, maar ook als zelfstandige
betekenis voorkomt.
Dat geldt niet alleen voor de striptekeningen die
een eigen verhaal vertellen.
Het beeld van de verkeerstekens geeft de mededeling
sneller en betrouwbaarder dan een geschreven bericht.
Aan de andere kant worden doelmatige alfabetten ontworpen
waarbij binnen de lettervormen ook beeldelementen
en andere abstracte tekens en symbolen gecombineerd
worden.
Die emotionele inwerking ervan heeft de commercie
nodig om consumenten, kiezers, gelovigen en ongelovigen
te bereiken.
Er
is sprake van een algemeen begrip en daarbij
zijn geen analfabeten mogelijk omdat het steunt op
beeldschema's die de onderliggende lagen van behoeften,
wensen en regelingen aanspreekt.
Zo'n beeldschrift heeft zijn beperkingen. Het is concreet
en ziet af van ingewikkelde abstracties.
Er blijft behoefte aan een schrift dat iedere talige
uiting kan vasthouden. Daarnaast aan een schrift voor
het niet-formuleerbare, de bezwering, de belichaming
van het afwezige, het emotionele.
In
de Kabbala heeft het letterschrift als een bovenrationeel,
een goddelijk gesticht medium, erkenning gevonden.
Er is nog een andere lijn
te bedenken
De algemene ontwikkeling van de lettervormen berust
op de gebruikswaarde, om een menselijke realiteit
vast te houden. Die wordt bereikt door het gebruik
van uitroeptekens.
Het is een denkbeeldig moment waarop een gebaar een
tekst kracht bij zet.
In de Hiëroglyfen is nauwelijks een handschrift
te herkennen.
Maar een individu heeft behoefte aan een subjectieve
toets in een objectief tekstverkeer.
De lettertekens zijn voor bruikbare doelen vereenvoudigd
en onpersoonlijker geworden.
Het schrift schildert niet meer maar klinkt onder
de taal.
De hand functioneert met het oor en niet meer met
het oog.
Egyptische of de Hettitische
hiëroglyfen zijn meesterwerken van
vereenvoudiging en beeldmatige abstractie. Maar pas
op het moment dat het schrift slechts klanken, teken
na teken, hoeft aan te geven en bevrijd is van de
last van de rechtstreekse betekenis van dingen, kan
het de esthetische kant van de lettervormen zuiver
uitwerken.
De lezer neemt de letters niet meer als zelfstandige
verschijning waar.
De lettervormen beginnen zich, in algemeen afgesproken
overzichtelijkheid vastgelegd, ook volgens een eigen
syntaxis te bewegen.
De
lettervormen worden daarbij ten eerste
naar de stijl die het doel van het schrift het beste
dient, uitgebeeld.
Alle veranderingen en formele verschuivingen van de
conventionele vormen komen echter met de verschijning
van het handschrift.
Voor het dagelijks gebruik is het handschrift tot
cursieve vormen verkort, de grote vorm slijt, de ligaturen
(combinatie van twee letters) vermeerderen zich.
Vereenvoudiging
van taalopbouw zet zich in alle veelgebruikte
talen door.
De vaardigheid van het schrijven neemt toe en vergroot
zich tegelijkertijd met de differentiering in de ontwikkelingen
van de beschaving.
Het kenmerk van het handschrift is de vloeiende lijn
en niet de zware geïsoleerde letter.
Sinds
de oudheid is stap voor stap te volgen
hoe de schema's in de lettertekens ingevuld, overspeeld,
veranderd en ten slotte, vanaf het begin gezien, 'onleesbaar'
worden.
Het gebeurt in het algemeen onafhankelijk van de inhoud
van de teksten, in een puur formeel spel van de kalligrafen.
De aandacht wordt niet alleen op het formele bestand
van de schrift gericht, de spanning en intensiteit
van de vormen zelf worden levendig gehouden door ze
te veranderen.
Het is echter zo dat de identiteit van de schema's
alleen daardoor waardevol is omdat ze voortdurend
opgepakt en teruggevonden wordt, als het ware door
iedere schrijver en elke lezer opnieuw ontdekt wordt.
Een merkbare ingreep: de
uitvinding van de boekdrukkust
Er wordt voor het snijden van de letters weliswaar
teruggegrepen naar de overgeleverde handschriftvormen
en laat in de eerste tientallen jaren van de 15e eeuw
een beeld zien dat nauwelijks van de beste handschriften
te onderscheiden is.
Het is opmerkelijk dat de vandaag gebruikte letters
indertijd gesneden zijn en dat er sindsdien, afgezien
van de schreefloze- en fantasieletters, niet wezenlijk
iets is toegevoegd.
De geschiedenis van de boekdrukkunst
In de 18e en 19e eeuw is zichtbaar hoe snel de vormen
zonder hun voortdurende ontkenning, degenereren.
Omdat de letterschema's niet meer bestreden worden,
voltrekken zich de verschuivingen in de details van
de letters, de stokken en poten, de rondingen en zo
meer.
Daarbij gaat het om wereldwijd verbreide gebruiksschriften
die destijds met hun kalligrafische aspecten veelvoudige
functies te vervullen hebben.
Alleen in het initiaal heeft het spel met de vorm
een volledige vrijheid.
Het initiaal schaadt het doel van het schrijfwerk
niet omdat het vervaardigd wordt door speciale handwerkslieden,
de rubricator of illuminator.
De
moderne letterontwerpers doen moeite om
de oude typen zoals Garamonds, Bodoni's Baskervilles
en anderen in deze tijd te plaatsen.
Een onmiddellijk gevolg is een verval van een schriftcultuur
in de 18e en 19e eeuw die pas door een bewuste reactie
van Morris en in onze eeuw door een bezinning op een
klassieke voorbeelden tegengehouden wordt.
Het technische aspect van het drukken
Het voert naar een geometrische constructie van de
letters.
Er wordt gezocht naar een letterschrift dat aan de
eisen ervan voldoet.
De schriften blijven vrije en tegelijk gedisciplineerde
ontwerpen van individuele meesters.
Pas de Futura is een volledig doorgeconstrueerd lettertype,
opgebouwd uit de meest eenvoudige elementen als lijn
en cirkel.
Het handschrift verdwijnt niet meteen uit de markt
Liefhebbers geven opdrachten voor kostbare manuscripten.
Ook notariële en gerechtelijke stukken, oorkonden
en diplomatieke documenten verschijnen in handschrift.
Er verschijnen leerboeken waarin de handschriftletter
een stille oppositie met de zetkast aangaat.
De boekdrukletter moet langzaamaan de veelvoud van
vormen verlaten.
Er ontstaat een doolhof van
lettergrafiek waarbij de leesbaarheid een
ondergeschikt doel is.
In de Neurenbergse Kronieken uit de 16e eeuw zijn
alle mogelijke letters te herkennen die los te maken
zijn uit de samenhang van de teksten.
De
verhouding tussen taal en schrift verslapt
De taal wordt door de nieuwe wiskundig- natuurwetenschappelijke
inzichten een groot realiteitsbereik ontnomen. Ze
wordt een taalsysteem.
De oeroude mystiek van taal en letters die in het
alfabet en de klanken van de taal elementen van de
werkelijkheid en het raadsel van het bestaan vermoedde.
Het recht van de ervaring
De zekerheid van de werkelijkheid wordt in de bovenzinnige
abstractie opgeslagen.
De zintuiglijke ervaring verliest zijn normen.
Er ontstaat een taal van mogelijkheden, van actuele
momenten, die zolang geldt als ze werkzaam is.
Tussen de pennenstreek en het blad ontstaat de spanning
die af te lezen is.
De inhoud van dit 'schrift van de mogelijkheden' is
de ontkenning van alle voorafgaande inhouden, de verwachting
van ten minste schrijfvaardigheid in het enorme veld
van wat inmiddels schrift geworden is.
meer over Teken en Betekenis